کار با مواد شیمیایی در محیط‌های صنعتی، آزمایشگاهی و حتی خانگی می‌تواند دارای خطرات جدی برای سلامت انسان و محیط زیست باشد. بنابراین، رعایت نکات ایمنی به‌طور دقیق و جامع بسیار مهم است.
در اینجا به‌صورت کامل و مفصل به نکات مهم در مورد کار با مواد شیمیایی می‌پردازیم:
🧪 ۱. شناسایی مواد شیمیایی
قبل از هرگونه کار با مواد شیمیایی، باید خواص فیزیکی و شیمیایی آنها را بشناسید:
- سمیت (Toxicity)
- قابلیت اشتعال (Flammability)
- واکنش‌پذیری (Reactivity)
- خورندگی (Corrosiveness)
- فشار قابلیت تبخیر (Vapor Pressure)
- دمای اشتعال (Flash Point)
منابع اطلاعات:
- برگه داده ایمنی (SDS یا Material Safety Data Sheet – MSDS)این برگه شامل اطلاعات زیر است:
- خواص فیزیکی و شیمیایی
- خطرات سلامتی
- شرایط نگهداری و حمل
- نحوه مقابله با نشت و اضطرار
- تجهیزات حفاظت فردی لازم
👷♂️ ۲. استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (PPE)
همواره قبل از کار با مواد شیمیایی، تجهیزات حفاظت فردی مناسب را فراموش نکنید:
🔒 نکته مهم: نوع PPE باید با نوع مواد شیمیایی کار شده هماهنگ باشد. مثلاً دستکش لاتکس برای تمام مواد مناسب نیست.
⚠️ ۳. آموزش و آگاهی کارکنان
تمامی افرادی که با مواد شیمیایی کار می‌کنند باید:
- دوره‌های ایمنی شیمیایی را گذرانده باشند.
- با روش‌های صحیح نگهداری، حمل و استفاده از مواد آشنا باشند.
- نحوه مقابله با حوادث (مثل نشت، تماس با پوست یا استنشاق) را بلد باشند.
- نحوه استفاده از تجهیزات اطفای حریق و دستگاه‌های اضطراری (مانند دوش اضطراری، کمک‌های اولیه شیمیایی) را بدانند.
🏢 ۴. شرایط محیط کار و نگهداری مواد
الف) محل کار:
- کار با مواد شیمیایی باید در فضای خوب تهویه شده انجام شود (بهتر است در کابینت دمّاکننده یا هوادهی مناسب).
- وجود سیستم‌های اطفای حریق و حسگرهای گازی ضروری است.
- از سر و صدا و منابع اشتعال (جت‌های باز، برق معیوب) دور باشید.
ب) نگهداری مواد:
- مواد شیمیایی را در ظروف مناسب و اصلی نگه دارید.
- همواره برچسب‌دهی صحیح انجام شود (نام ماده، تاریخ، خطرات).
- مواد با خطرات مشابه را با هم نگهداری کنید (مثلاً اکسیدکننده‌ها را جدا از قابل اشتعال‌ها).
- از نگهداری مواد شیمیایی در ارتفاع بالا یا مجاور غذا/آب خودداری کنید.
🔄 ۵. روش‌های کار ایمن با مواد شیمیایی
- هنگام رقیق کردن مواد شیمیایی (مثل اسید)، همیشه ماده شیمیایی را به آب اضافه کنید ، نه برعکس (به خصوص در مورد اسید سولفوریک).
- از لوازم شیشه‌ای سالم و بدون ترک استفاده کنید.
- از بخارها و ذرات معلق اجتناب کنید. در صورت لزوم از دستگاه تنفسی استفاده کنید.
- دست‌ها را بعد از کار با مواد شیمیایی بشویید ، حتی اگر دستکش پوشیده‌اید.
- در حین کار نخورید، ننوشید و کار نکنید.
🧯 ۶. برنامه‌ریزی برای اضطرار و حوادث
هر محیطی که با مواد شیمیایی کار می‌کند باید برنامه‌های اضطراری داشته باشد:
الف) اقدامات اولیه در صورت بروز حادثه:
ب) دسترسی به امکانات اضطراری:
- دوش اضطراری (Emergency Shower)
- دوش چشمی (Eye Wash Station)
- کمک‌های اولیه شیمیایی (Chemical First Aid Kits)
- سیستم‌های اطفای حریق و اعلام خطر
📦 ۷. مدیریت ضایعات شیمیایی
- هرگز مواد شیمیایی را در سینک فاضلاب بریزید مگر اینکه به‌طور قطع بدانید این کار ایمن است.
- ضایعات شیمیایی را در ظروف مخصوص جمع‌آوری کنید.
- ضایعات را طبق دستورالعمل‌های محلی و بین‌المللی دفع کنید.
- از اختلاط مواد مختلف در ضایعات خودداری کنید.
📋 ۸. ثبت و گزارش حوادث
- تمامی حوادث، نشت‌ها و تماس‌های ناخواسته باید ثبت شوند.
- این گزارش‌ها به شناسایی نقاط ضعف و بهبود ایمنی کمک می‌کنند.
- می‌تواند به عنوان مبنایی برای آموزش‌های آینده مورد استفاده قرار گیرد.
🧑🏫 ۹. آموزش‌های دوره‌ای و بازنگری سیاست‌ها
- آموزش‌های ایمنی شیمیایی باید به‌روز و دوره‌ای باشند.
- سیاست‌های ایمنی باید هر چند وقت یکبار بازنگری شوند.
- تمامی کارکنان باید با آخرین دستورالعمل‌ها آشنا باشند.
🌐 ۱۰. رعایت استانداردهای داخلی و بین‌المللی
- در ایران: رعایت دستورالعمل‌های وزارت بهداشت و وزارت کار
- در جهان: رعایت استانداردهای OSHA، REACH، GHS
GHS (Globally Harmonized System):
- سیستمی جهانی برای برچسب‌دهی و اعلام خطرات شیمیایی
- شامل نمادها، جملات هشداردهنده و عبارات خطر است.
✅ نکته نهایی:
ایمنی در کار با مواد شیمیایی فقط یک الزام قانونی نیست، بلکه یک فرهنگ و تعهد فردی و سازمانی است.
محمدتقی جوادی کارشناس HSE
